Silhouetteren

Ontstaan

Het woord silhouet is afgeleid van de naam van de Franse minister van Financiën Étienne de Silhouette (1709-1767). Hij was zeer bedreven in het vervaardigen van profieltekeningetjes die hij vooral maakt tijdens vergaderingen. 

Silhouetten worden geschilderd, getekend en geknipt. Op dit schilderij door Jacob Schwartzenbach (Veere 1763 – 1805 Veere) schildert een kunstenaar een silhouet van een jongen.

Populair

In het laatste kwart van de achttiende en de eerste helft van de negentiende eeuw is het maken van silhouetportretten bijzonder populair. Ontstaan in Engeland, verspreidt deze mode zich via Franse salons over Duitsland, Nederland en de rest van West Europa. Liefhebbers beoefenen de silhouetkunst thuis of in gezelschap en reizende schilders, tekenaars en papierknippers trekken door het land om belangstellenden te portretteren. 

Een bijzondere vorm van silhouetten is met de ‘verre églomisé-techniek’, waarbij een ontwerp als vergulding op de achterkant van een glazen plaatje om een spiegelafwerking is aangebracht of door het portret in de vergulde laag vrij te maken.

Knippen

Silhouetten lenen zich bijzonder goed om te worden geknipt uit papier. Nederland heeft eind achttiende eeuw al een traditie van papierknippen. Werk van liefhebbers en beroepsknippers siert in die tijd menig kamer, zowel bij de adel, de burgerij, als het gewone volk. Het mag dan ook geen verbazing wekken dat papierknippers zich op de silhouetkunst storten.

In die tijd is er nog geen breed scala aan gekleurd papier voor handen en worden de uit de hand geknipte profielen uit wit papier geknipt en daarna met Oost-Indische inkt zwart geverfd. Sommige knippers accenturen deze gezwarte knipsel met witte of gekleurde verf om het portret aantrekkelijker te maken. 

Een andere manier om een silhouet te verlevendigen is om opgeplakte portretten aan te vullen met geschilderde zwarte details die te fijn zijn om te knippen. Nederland telt in die tijd een grote schare liefhebbers die het silhouetteren beoefenen. Met regelmaat sieren hun geknipte profielen de alba amicorum van hun naasten en vrienden.

Daarnaast reizen beroepsknippers vanaf het laatste kwart van de achttiende eeuw door het land om met silhouetknippen een extra inkomsten te genereren. In Nederland zijn zij vooral afkomstig uit Duitsland, die voorafgaande aan hun komst hun diensten aanprijzen in lokale kranten. Vaak beoefenen zij ook andere vormen van beeldende kunst, zoals schilderen, tekenen of etsen. Bekende Nederlandse silhouetknippers uit die tijd zijn Joseph Adolf Schmetterling (1751-1828), Casparus Haanen (1778-1849) en Elisabeth Kiers-Haanen (1809-1845).

Paape

In de tijd dat het knippen van silhouetten in Europa een ware rage is, publiceert de Dordtse plateelschilder Gerrit Paape (1752-1803) in 1792 een boekje met de titel Beknopt en duidelijk onderwijs in het silhouëtteeren. In 52 pagina’s beschrijft hij wat er komt kijken bij het maken van een goedgelijkend profiel en welk gereedschap daarvoor nodig is. Ook besteedt hij aandacht aan het maken van een schimmenspel met behulp van een illuminatiekast en bewegende schaduwfiguren. Voor de geschiedenis van de geknipte portretten en het schimmenspel is dit boekje van grote betekenis. 

Technische hulpmiddelen

De populariteit van het silhouetteren leidt al snel tot de ontwikkeling van technische hulpmiddelen om de vervaardiging van portretten te vereenvoudigen. Voor wie geen profielen uit de hand kan tekenen, staat de silhouetstoel ter beschikking. Makers die zich daarvan bedienen, zijn vooral te vinden in Engelse badplaatsen waar silhouettisten een min of meer vaste werkplaats hebben. In een silhouetteerstoel valt de schaduw van een te portretteren persoon op een papier of doek naast de stoel, zodat de kunstenaar dit kan aftekenen. Vervolgens kan de kunstenaar het portret uitknippen of met een pantograaf (tekenaap) verkleinen en daarna zwart inkleuren.

Gedrukte silhouetten

Technische ontwikkelingen dragen ertoe bij dat silhouetten ook gedrukt kunnen worden. Met een pantograaf kunnen de schaduwportretten worden overgebracht op een drukplaat, waarna de gegraveerde silhouetten eenvoudig en tegen geringe kosten zijn te drukken. Als resultaat verschijnen er rond 1800 diverse publicaties geïllustreerd met de portretten van hoogleraren, dominees en volksvertegenwoordigers. Als later de lithografie of steendruk haar intrede doet, wordt het nog eenvoudiger om gedrukte silhouetten in grote oplagen te reproduceren.

Concurrentie

Als halverwege de negentiende eeuw de fotografie in opkomst komt, krijgt de silhouetkunst er een geduchte concurrent bij. Is het silhouet een snelle en goedkope manier om een portret aan te aanschaffen, de daguerreotype (voorloper van de foto) en de fotografie geven een realistischer beeld. Zodra de prijzen van fotografie lager worden en daarmee voor veel mensen bereikbaar wordt, is dat de doodsteek voor het silhouet.

De nalatenschap

Onder papierknippers sterft de silhouetkunst niet geheel uit. Tot ver in de 20ste eeuw knippen beroepsknippers silhouetjes van bezoekers als souvenir op kermissen, jaarmarkten en in toeristische badplaatsen. Klaar terwijl zij poseren.

In de tweede helft van de 20ste eeuw maken profielafbeeldingen een opleving in de reclamewereld. De beeldtaal van profielafbeeldingen is voor veel mensen direct herkenbaar, vandaar dat ontwerpers in een op beeld gerichte wereld graag gebruik maken van profielen. Waar dat twee eeuwen geleden vooral gebeurde met verf, schaar en papier, komen de meeste vormen tegenwoordig uit de computer.

Tekst: Janjaap Luijt, penningmeester vereniging voor papierknipkunst